Bilim insanlarının keşfetme dileği, insanlık tarihi boyunca değişik deneylerin kapısını araladı.
Gerçekleştirilen sayısız deney, bazen başarılı oldu ve bilgiler ortaya koydu; bazen ise etik ve bilimsel tartışmalara bahis oldu.
Kamuoyunda en çok bilinen deneyler çoklukla enteresan ve dehşetli olarak tanımlandı.
Örneğin; psikolojide Stanford Hapishane Deneyi, davranış biliminde insan tabiatının karanlık yanlarını ortaya koydu.
Tıpta, Tuskegee Sifiliz Deneyi etik ihlallerinin en acı örneklerinden biri olarak hafızalara kazındı.
Bugün ise bahsi geçen deney, genetiği ile oynanarak doğan birinci bebekleri mevzu alıyor.
Çin’de yapılan bu deney, “Lulu ve Nana” isimli ikizlerin hayatını değiştiriyor.
Deneyde kullanılan CRISPR teknolojisi, genetik müdahalenin nasıl yapıldığı, Lulu ve Nana’nın kim olduğu, deneyin sonuçları, etik boyutları ve günümüzde bu bebeklerin ne durumda olduğunu sizler için araştırdık.
İşte, tarihin tozlu raflarında kalmış fakat acı gerçekleri barındıran o deney…
GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ÇİN BEBEKLERİ: LULU VE NANA
2018 yılının Kasım ayında, dünya bilim tarihinde bir dönüm noktasına tanıklık etti. Çinli bilim insanı He Jiankui, dünyada birinci kere genetik olarak düzenlenmiş insan bebeklerinin doğduğunu duyurdu. Buna imkan sağlayan sistemin ismi ise “CRISPR” idi.
İlk olarak, genetik düzenlemenin temel aracı olan CRISPR-Cas9 teknolojisi nedir inceleyelim.
CRISPR –CAS9 NEDİR
CRISPR-CAS9, DNA üzerinde tabiri caizse ameliyat yapabilmeyi sağlayan bir teknoloji.
Zararlı mutasyonları kalıcı olarak düzelterek yahut hastalığa neden olan genleri kesmeyi sağlayarak hastalıkları tedavi ediyor.
Nobel Kimya Mükafatı 2020 yılında, “CRISPR-Cas9” siteminin geliştirilmesine katkılarından ötürü”, Fransız mikrobiyolog Emmanuelle Charpentier ile ABD’li biyokimyacı Jennifer A. Doudna’ya verildi.
DENEYİN SAHİBİ: HE JIANKUI
1984 yılında Çin’in Hunan eyaletinde doğan He Jiankui; lisans eğitimini 2007 yılında Şanghay Jiao Tong Üniversitesi’nde tamamladı, yüksek lisansını ve doktorasını Rice Üniversitesi ve Stanford Üniversitesi’nde sürdürdü.
He, bilhassa CRISPR-Cas9 teknolojisi üzerine çalışmalar yaptı.
He Jiankui, dünya çapında büyük yankı uyandıran ve tartışmalara neden olan 2018 yılında gerçekleştirdiği deneyle tanındı.
Deney ile birlikte dünyada birinci sefer genetik olarak değiştirilmiş bebeklerin doğumunu sağladı.
Dünyanın birçok ülkesinde ağır tenkitler aldı, pek çok bilim insanı tarafından etik dışı ve tehlikeli bulundu.
Çin hükümeti de bu gelişme üzerine soruşturma başlattı ve He Jiankui’yi “yasaları ihlal etmek” ve “tıbbi etik standartlarını çiğnemek”le suçladı.
2019 yılında Çin’de mahkemeye çıkarıldı ve genetik deneyleri nedeniyle 3 yıl mahpus cezasına çarptırıldı.
Ayrıca para cezası aldı ve bilimsel çalışmalarından men edildi.
TASARIM BEBEKLER DENEYİ
He Jiankui, HIV müspet babaya sahip çiftlerden alınan embriyolar üzerinde CRISPR teknolojisini kullanarak CCR5 genini değiştirdi.
Böylece, bu embriyoların doğduğunda HIV virüsüne karşı dirençli olması hedeflendi.
Genetiği değiştirilmiş embriyolar daha sonra rahme transfer edildi.
Ekim 2018’de ikiz kız bebekler Lulu ve Nana dünyaya geldi.
He, bu bebeğin genetik olarak düzenlenmiş birinci insan bebekleri olduğunu duyurdu.
He Jiankui, deneyini bâtın yürüttü ve sonuçları bağımsız bilimsel kurumlarla paylaşmadı.
NEDEN YAPTI
CRISPR teknolojisinin yeni ve potansiyeli yüksek olması, bilim insanlarının aslında ilgisini çekmişti.
Amaç, bu geni etkisiz hale getirerek çocukları doğuştan HIV virüsüne karşı bağışıklıklı hale getirmekti.Bunu başarabilirse, tarihte bir “ilk” olacağını kendisi de biliyordu.
Kazanacağı itibar ve mesleği de düşünerek deneye adım attı lakin peşini etik tartışmaları bırakmadı.
Amacı tedavinin dışına çıktı ve kendi teşebbüsünü kurmuştu, özel fonlar alıyordu ve memleketler arası basında görünür olmak istiyordu.
Deneyin birçok Çin’de gizlice ve lokal etik şuraların dışından yürütüldü.
Deneye katılan ailelere “eksik ve aldatıcı bilgi” verildiği sav edildi.
Şöhret yerine mahpus, itibar yerine ise bilim dünyasından aforoz geldi.
LULU VE NANA ARTIK NE YAPIYOR
Deneyden sonra Lulu ve Nana’nın sıhhat durumuyla ilgili net ve doğrulanmış bilimsel bilgiler kamuya açıklanmadı.
He Jiankui, bu çocukların sağlıklı olduğunu ve olağan bir hayat sürdüklerini tez ediyor.
