Çayönü Doruğu, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, Diyarbakır’ın Ergani ilçesinin 7 kilometre güneybatısında, Ergani Ovası kuzeyinde yer alıyor.
İnsanlık tarihinin yerleşik yaşama geçiş sürecini temsil eden Neolitik Devrin çağın birinci etaplarından periyotlarından itibaren, yaklaşık 12 bin yıl evvel birinci sefer iskan edildiği yer.
1964 yılında başlatılan hafriyat, günümüzde de devam ediyor.
Kazılar, 6’ncı ayında da devam ederken, alanda yaklaşık 5 bin yıl evvel sarsıntıdan etkilenerek yıkılan boş bir yapının kerpiç duvar enkazı ortaya çıkartıldı.
Kazı Başkanı Çanakkale Uygulamalı Bilimler Fakültesi Müzecilik Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Savaş Sarıaltun, bu sene Neolitik Devirle ilgili birçok çalışma yapmakla birlikte, Birinci Tunç Çağ yani MÖ. 3000’lere ilişkin bir devirde de ağır bir biçimde hafriyat alanını genişlettiklerini söyledi.
“İNSANLAR GİTTİKTEN SONRA TAHRİBATA UĞRAMIŞ”
İlk Tunç Çağda 2800’lerden sonra yerleşimin kısmen terk edildiği, ya da burada yaşayan ahalinin bu alanı kullanmadığı periyottan sonraki yakın bir vakitte bir sarsıntı oluştuğunu aktaran Sarıaltun, “Bunu nereden biliyoruz. Ardımızdaki dikdörtgen yapının güney duvarında taş temelli kerpiç bir duvar olduğunu biliyoruz. Bu kerpiç duvarın 12-13 sırası kuzeye yanlışsız blok halinde kuzeye (mekanın içine) devrilmiş. Uzunluğu yaklaşık 5 metre 20 santim civarında. Yükseklik ya da genişliği diyebileceğimiz alan da 1 metre 25 santim.
Blok halinde yerin tabanı üzerinde devrilmiş düşmüş. Bunu niçin yerleşim terk edildikten sonra olduğunu söylüyoruz. Zira yerin içerisinde bir moloz yığını ya da yerleşmenin ömür alanın kullanımı sırasında yıkıldığını gösteren bilgi yok, tersine oluşan sarsıntı sırasında evvel bu yapı terk edilmiş üzere.
Ön incelemelerimiz sonucuna nazaran muhtemelen yapı sarsıntının oluşumundan kısa bir müddet evvel bir terk edilme kelam konusu. Doğal olarak yapı, vakit içerisinde beşerler gittikten sonra tahribata uğramış.
Sanırım 50 yıllık vakit diliminde bina büsbütün yok olmadan sarsıntıyla birlikte taş temeller üzerindeki kerpiç duvar blok halinde kuzeye gerçek düşmüş. Bu bloklar ortasında harçlar var.
Kırmızı renkli bir kerpiç. Bu da, bölgedeki topraktan kaynaklı hematit bir renk alışımınım göstergesi. Etraftaki kırmızı toprak kerpiç blok ortasında çamur olarak kullanılmış. Yanma değil.
Çünkü yer içerisinde rastgele bir yanma izi bulmadık. Kerpicin kendi imal tekniğinden kaynaklı kırmızımsı bir renge sahip. Kerpiç duvarın blok halinde düşüş tarafı ve hali, bize bir zelzeleyle bu yapının duvarlarının yıkıldığını gösteriyor.” dedi.
“5 BİN YIL EVVELKİ YAPI ZELZELEYE MARUZ KALMIŞ”
Sarıaltun, geçen sene alanda jeolojik bir çalışma yaptıklarını aktararak, “Jeolog grup üyeleriyle birlikte fay çizgilerine baktık, zira daha evvel bu türlü varsayımlar vardı. Aslında bizim için bir ön çalışmaydı. Çayönü’nün yakın etrafında bariz bir fay sınırı yok.
Ama biliyoruz ki son 5 yıldır Çayönü’nün kuzeyinde Elazığ-Sivrice bölgesinde önemli zelzele hareketlilikleri var.
Muhtemelen de tekrar birebir bölgede kuzeydeki bir sarsıntının dolaylı bir tesiri olarak bir yıkım gerçekleşmiş. Çok yakında yahut çok şiddetli bir zelzele değil. Zira duvarları çok önemli bir formda bozmamış.” biçiminde konuştu.
Bunun bir benzerini de üst Dicle havzasında Bismil civarındaki bir yerleşim olan Orta Tunç Çağında Salat Zirve yerleşmesinde en az 4-5 sefer sarsıntı yaşandığını, bu sarsıntılarında MÖ. 2300-2200’lerde başlayıp 1600’lere kadar devam ettiğini bildiklerini lisana getiren Sarıaltun, “Bu binanın içerisinde ve kültür dolgusunda periyodun temsil eden buluntularımız var. Çanak çömlekler, tüme yakın kaplar var. Bunlar bir yıkıntının sonucu değil, doğal bir süreçle kalan arkeolojik gereç. Bu manasıyla yeterli bir bilgiye sahip.
En azından hem kronolojik açıdan hem de yeri anlamamız açısından bedelli buluntular bu sene tespit ettik. Son bulduğumuz kerpiç bilgileri de bizim bu bilgilerimizi daha nitelikli hale getirdi.
Yerleşmenin sürecine, yapının duvarlarının yıkımına ya da bu ömür alanının terk edilmesinden sonra neler yaşandığına dair bilgiler dışında; sarsıntı yahut sel üzere doğal olayla ilgili bir kalıntıları bulmuş olduk. Gerimizde görmüş olduğumuz yapı, günümüzden yaklaşık 5 bin yıl evvelki bu yapı zelzeleye maruz kalmış. Hasebiyle, Diyarbakır’da 5 bin yıl evvel bir zelzele izini daha bulmuş olduk.” sözlerinde bulundu.
